Tarihi eserlerin yasadışı ticareti, ülkelerin kültürel miras değerlerine zarar veren başlıca etmenlerden biridir. Hayli karmaşık ve çok katmanlı bir konu olan kültür varlıklarının kaçakçılığı, müze ve tarihi alanlardan yağma, hırsızlık, arkeolojik bölgelerde kaçak kazı yürütme, yasadışı yollarla ülke dışına eser çıkarma, açık artırmayla satış ya da sahte eser üretimi gibi farklı biçimlerde karşımıza çıkabilir.
Bu yüzden kültür varlıklarının korunması için sürdürülen uluslararası çabalardan biri olan ICOM Kırmızı Liste’sini misyonu ve işlerliği açısından incelemekte fayda var.
ICOM yani Türkçe adıyla Uluslararası Müzeler Konseyi, dünyanın farklı bölgelerindeki arkeolojik eserleri, kaçakçılığın önüne geçmek için ‘tehlike altında’ kategorisiyle sınıflar ve Kırmızı Liste Veritabanı’na alır. Bu veritabanı, tüm dünyada INTERPOL ve Dünya Gümrük Örgütü (WCO) aracılığıyla polis ve gümrük birimlerine iletilir. Ülkelerin tehlike altındaki arkeolojik eserlerini sıralayan bu listeler aynı zamanda müzelere, müzayede kurumlarına ve galerilere de dağıtılır. Böylece kültür varlıkları yasadışı yollarla bulundukları ülkelerden kaçırılmak ya da bir alıcıya satılmak istendiğinde, bu eserlere el konularak korunması ve ülkelerine iade edilmeleri amaçlanır.
Afganistan ve Irak örnekleri
ICOM, Kırmızı Liste Veritabanı’nın işlevini ve başarısını, verdiği birkaç örnekle anlatır. Bunlardan biri, Risk Altındaki Afganistan Eserleri Kırmızı Listesi’dir. Britanya’da 2007-2009 yılları arasında toplam ağırlıkları 3.4 ton olan, 1500’ün üzerinde çalınmış eser gümrük görevlileri tarafından fark edilir ve eserlere el konur. Bu eserler daha sonra Kabil’deki Ulusal Müze’ye gönderilir.
Bir diğer örnek de, kültür varlıklarının talan ve kaçakçılığından uzun yıllar en fazla etkilenen ülkelerden biri olan Irak’tan. ICOM, hazırladığı listeler içinde ilk kez Irak’ın Kırmızı Listesi’ne ‘Acil’ kodunu kullandı.
Irak’ın Kırmızı Liste’de yer alan eski Mezopotamya medeniyetlerine ait 13 arkeolojik eseri, Fransa’ya girişleri esnasında ele geçirildi. Bu eserlerin Irak’ın 10 yıl boyunca ciddi bir yağmayla karşı karşıya kalan arkeolojik alanlarından getirildiği tespit edildi. Eserler, 2012 yılında ülkelerine iade edildi.
ICOM’un Irak’la ilgili ilk Acil Kırmızı Listesi’ni hazırlamasının üzerinden 10 yıldan fazla zaman geçti. Ancak bölgedeki durumun şiddetlenmesiyle, 2015 yılında listesinin ilk kez güncellenmesi gerekti. Irak’ın Tehlike Altındaki Kültür Varlıkları’nı içeren 2015 tarihli güncel kırmızı listesi yine ‘Acil’ koduyla yayınlandı. Son güncellemeyle birlikte Irak’ın Tehlike Altındaki Kültür Varlıkları Acil Kırmızı Listesi, sınır komşusu olması nedeniyle Türkçe’ye de çevrildi.
ICOM’un kaç kırmızı listesi var?
Kültür varlıklarının kaçakçılığına karşı mücadelede Kırmızı Listeler elbette yeterli değil; uluslararası ortak bir çaba, birbiriyle uyumlu ulusal yasal düzenlemeler ve pratikte kaçakçılığın önüne geçecek araçlar, tıpkı toplumların farkındalıklarını artırmak kadar önemli.
Yine de kültürel mirasın korunmasına büyük bir katkı sunan Kırmızı Listeler’e ülke ve bölge olarak baktığımızda azımsanmayacak bir coğrafyaya yayıldığını görüyoruz:
- Afrika Arkeolojik Eserleri Kırmızı Listesi, 2000
- Latin Amerika’nın Tehlike Altındaki Kültürel Varlıkları Kırmızı Listesi, 2003
- Irak’ın Tehlike Altındaki Kültür Varlıkları Acil Kırmızı Listesi, 2003
- Afganistan’ın Tehlike Altındaki Tarihi Eserleri Kırmızı Listesi, 2006
- Peru’nun Tehlike Altındaki Tarihi Eserleri Kırmızı Listesi, 2007
- Kamboçya’nın Tehlike Altındaki Tarihi Eserleri Kırmızı Listesi, 2009
- Orta Amerika ve Meksika’nın Tehlike Altındaki Kültürel Varlıkları Kırmızı Listesi, 2009
- Çin’in Tehlike Altındaki Kültürel Varlıkları Kırmızı Listesi, 2010
- Haiti’nin Tehlike Altındaki Kültürel Varlıkları Acil Kırmızı Listesi, 2010
- Kolombiya’nın Tehlike Altındaki Kültürel Varlıkları Kırmızı Listesi, 2010
- Mısır’ın Tehlike Altındaki Kültürel Varlıkları Acil Kırmızı Listesi, 2011
- Dominik Cumhuriyeti’nin Tehlike Altındaki Kültürel Varlıkları Kırmızı Listesi, 2013
- Suriye’nin Tehlike Altındaki Kültürel Varlıkları Acil Kırmızı Listesi, 2013
- Irak’ın Tehlike Altındaki Kültür Varlıkları Acil Kırmızı Listesi, 2015 Güncellemesi.
- Libya’nın Tehlike Altındaki Kültür Varlıkları Acil Kırmızı Listesi, 2015
- Batı Afrika’nın Tehlike Altındaki Kültür Varlıkları Kırmızı Listesi, 2016
Ayrıntılı bilgi edinmek ve listeleri görüntülemek için ICOM’un sayfasını ziyaret edebilirsiniz.